Verschillende soorten werkelijkheid en waarheid, deel 2

 De docent waar ik twee keer een cursus filosofie bij heb gevolgd was zo vriendelijk om kritisch naar mijn blog over “Verschillende soorten werkelijkheid en waarheid” te kijken. Van zijn opmerkingen maak ik dankbaar gebruik. Hij stelde onder andere de vraag of waarheid op mijn manier niet (te) relatief wordt. Ook wees hij op het artikel van Hannah  Arendt “Truth and politics”. Eerst ga ik in op wat mij aanspreekt in dit artikel en vervolgens op wat dit betekent voor “mijn” drie verschillende lagen van “werkelijkheid”, de vraag is dan wat is de rol van de gemeenschap en/of anderen bij (het zoeken naar) waarheid.

Wat haal ik uit Hannah Arendts beschouwing over Truth and politics

De titel verwijst vooral naar het omgaan met de waarheid door nazi-Duitsland en communistisch Rusland. Zoals bij Arendt te verwachten geeft zij ook belangrijke algemene inzichten die met waarheid te maken hebben.

Arendt wijst op het belang van een grotere gemeenschap, als een soort kwaliteitsbewaking van waarheid. Ze schrijft of citeert met instemming “that the only guarantee for ‘the correctness’ of our thinking lies in that ‘we think, as it were, in community with others to whom we communicate our thoughts as they communicate theirs to us.’ ”

Ze maakt verder onderscheid tussen feitelijke waarheden en rationele waarheden en die laatsten onderscheidt ze weer in filosofische en wetenschappelijke waarheden. Intrigerend vind ik wat ze zegt over de filosofische waarheid van Socrates: “het is beter kwaad te lijden dan kwaad te doen”. Het is de waarheid van Socrates, althans de waarheid die Socrates als levensleidraad nam, en die hij echt waar wil maken, ook al kostte hem dat uiteindelijk zijn leven. Het zal echter niet direct de waarheid zijn van iedereen, althans niet wat iedereen echt waar wil maken. Sterker nog, Arendt zegt dat de geschiedenis leert dat het opleggen van dit soort (persoonlijke) waarheden aan een gemeenschap desastreus uitwerkt. Blijkbaar is er hier een waarheid die – in de praktijk – niet of in ieder geval niet even sterk voor ieder geldt.

Ook sprak mij de laatste zin van haar beschouwing aan, die ik voor mezelf vertaald heb met: “Als we het met ons verstand willen vatten mogen we waarheid noemen dat wat we niet kunnen veranderen; in beeldspraak: het is de grond waarop we staan en de hemel die zich boven ons uitstrekt”

Is waarheid relatief?

In mijn blog over verschillende werkelijkheden was ik niet op zoek naar de absolute waarheid noch wil ik beweren dat waarheid relatief is. Ik probeer juist geen uitspraak te doen over wat wel en wat niet waar is. Het gaat mij denk ik om waarheid of de rol van waarheid in een gemeenschap van mensen. Mijn invalshoek is daarmee relationeel en dan kan waarheid al gauw relatief lijken maar hoeft dat zeker niet te zijn.

Waarheid en de rol van gemeenschap en/of anderen

Juist omdat in mijn blogs ‘Nederland als gemeenschap van mensen’ centraal staat is het voor mij een belangrijke vraag wat de rol van anderen is in de drie lagen die ik heb beschreven. Bovendien biedt het de mogelijkheid om die drie lagen wat nader in te vullen. Ik loop daarom de drie lagen langs en kijk wat ik er over kan zeggen

De 1^e laag (zichtbaar voor ieder)

In deze laag gaat het over de zichtbare dingen, de meetbare dingen, en dus ook wetenschappelijk onderzoek (zeker de natuurwetenschappen), oftewel wat voor ieder bewijsbaar en aantoonbaar is.

Wat is hier de rol van anderen of van de gemeenschap?

Hier zou gedeelde en gezamenlijke waarheid mogelijk moeten zijn. Kijkend naar Arendt zeg ik dan: hiervoor zijn nodig  mensen die samen oprecht (willen) zoeken naar waarheid.

Laat ik inzoomen op wetenschappelijk onderzoek, dan gaat het als het goed is om een groep van mensen die samen oprecht zoeken naar waarheid.  Zij kijken kritisch naar de bewijsvoering en omen dan tot gezamenlijk gedragen conclusies, althans door deze wetenschappers. Maar wat is de rol van de gewone burger? Die leert het op school en moet het aannemen op gezag? Zo ligt het niet helemaal. Voorbeeld: Ik weet weinig af van elektriciteit, maar ik gebruik het omdat ik het anderen heb zien gebruiken. Ik heb een idee hoe en waarvoor ik elektriciteit kan gebruiken en op welke risico’s ik moet letten. Als ik echt  zou willen zou ik me er in kunnen verdiepen en grootkans tot de conclusie komen die ik toch al had. Ik bouw dus op mensen die weer bouwen op mensen die zich er echt in verdiept hebben.

In het geval van wetenschappelijke waarheden rust de gezamenlijke waarheid niet alleen op de integriteit van de wetenschappers, maar ook op de ervaring van de vele mensen die er gebruik van maken.

Kijk ik er vanuit de invalshoeken van de 2^e en 3^e laag naar dan kunnen zich bijzonderheden voordoen.

Want bij mensen die samen oprecht (willen) zoeken naar waarheid spelen toch ook de onderlinge relaties en de betrokkenheid bij elkaar (de 2^e laag). En daarmee ook het vertrouwen in elkaar. Dat is niet altijd vanzelfsprekend.

Een voorbeeld: mijn e-bike is kapot. Volgens mijn fietsenmaker is hij niet meer te repareren, in principe geloof ik hem, maar het is nogal wat: een hele nieuwe e-bike. Daarom check ik het nog bij een andere zaak en dat antwoord zit in dezelfde richting. Conclusie: nieuwe fiets gekocht.

Krijg ik het advies van iemand die ik niet vertrouw en niet mag, dan ga ik heel anders  met dezelfde constatering om. Dan ben ik vooral op zoek naar dingen die niet overeenstemmen met zijn constatering. In de praktijk zal dat best vaak lukken, want op elke constatering is altijd wel iets af te dingen.

Als het onderlinge vertrouwen er niet is dan kan de situatie ontstaan dat beide partijen het gevoel hebben dat hen iets door de strot gedouwd wordt dat ze niet kunnen verteren. En beiden het ervaren als een vorm van geweld. Het kan dan een strijd worden die de 3^e laag van alle betrokkenen betreft.

Nog een voorbeeld waar de 3^e laag om de hoek komt kijken.

In de 80’er jaren hoorde ik een dominee op de radio: Een man had hem jaren geleden verteld dat hij vreemd was gegaan en wilde zijn advies of hij het wel of niet aan zijn vrouw moest vertellen. In de tijd dat dit speelde was voor de dominee eerlijkheid belangrijk. Hij adviseerde de man daarom het wel aan zijn vrouw te vertellen. Dat leidde tot scheiding. Bij zijn vrouw raakte dit blijkbaar de voorwaarden aan de relatie en dat is dieper dan de relatie zelf en betreft de 3^e laag. In ieder geval vermoed ik dat het soms niet goed is om dingen expliciet te zeggen omdat we er te heftig op reageren.

Kortom, de 3^e laag kan het lastig maken om iets als waarheid te accepteren.

2^e laag (mate van betrokkenheid)

Dit betreft de betrokkenheid tussen  mensen. Bij relatievorming, de zoektocht naar een partner spelen anderen in de gemeenschap een rol in de vorm van vrienden waarmee je doorpraat over hoe je moet interpreteren wat de geliefde doet, maar ook wat je van een relatie zou mogen hopen (met dank aan Arendt dat zij schreef dat waarheid ook betreft de hemel die zich boven ons uitstrekt). Dat is het kleinschalige niveau.

Op grotere schaal is er de onderlinge betrokkenheid, verbondenheid tussen mensen in een gemeenschap. In welke mate kan ik bouwen op de gemeenschap en in welke mate kan de gemeenschap op mij bouwen? Het zoeken naar antwoorden daarop is ook een vorm van zoeken naar de waarheid over deze ‘grootschalige’ relatie

Hoe doe je dat? Die onderlinge verbondenheid betreft iedereen. Je kunt niet een aantal mensen apart zetten die het objectief bestuderen, want ze zijn niet objectief, omdat het ook gaat om hun relatie met de anderen.

Het is een  complexe vraag in vergelijking met natuurwetenschappelijk onderzoek: we zijn zelf voorwerp van onderzoek, moeten ook zelf die zoektocht naar waarheid doen, en tenslotte ook het resultaat van dat onderzoek als waar kunnen herkennen. Hoe pakken we dat aan? Misschien is dit wel een hamvraag voor de tegenwoordige tijd.

3^e laag (de zin van het leven)

Bij de 3^e laag gaat het om de zin van het leven, de diepste overtuigingen, dat waarvoor je je leven wilt riskeren. Het overstijgt het fysieke leven, dat wil zeggen dat het nog dieper gaat dan het fysieke leven zelf .

Wat betekent zoeken naar waarheid voor de 3^e laag en wat kunnen anderen er dan toch aan bijdragen? Zeker bij de 3^e laag wordt het belangrijk onderscheid te maken tussen bewust en onbewust

Het “onbewuste” is al begonnen als baby (of als embryo?) en waar heel wat levensdrift in zal zitten. En wordt vooral verrijkt door ervaringen, de liefde die je ontvangt van anderen en die je voelt, de angsten en vreugde die je meemaakt, maar ook ingekleurd door de ervaringen van andere mensen die je meemaakt door hun verhalen. Maar het bevat ook waar we naar durven streven. Het is denk ik een complex en moeilijk grijpbaar geheel. (Ik heb me hier vooral geconcentreerd op wat van het onbewuste met de 3^e laag te maken heeft)

En nu waarheid en de 3^e laag en de rol van anderen: Bij het “bewuste” kunnen anderen meehelpen in het boven tafel halen van inconsistenties in je verhaal. En meedenken over hoe het ‘verhaal’ beter kan. Dat is waarheid in de vorm van consistent-zijn. 

Maar er is nog een andere vorm van waarheid en dat is dat dit “bewuste” verhaal een eerlijke afspiegeling is van het “onbewuste”. Dat kan (en zal vermoed ik) weer afbreuk doen aan het consistent-zijn van het “bewuste” verhaal. Kortom, ik denk dat we moeten accepteren dat ons “bewuste” verhaal nooit helemaal consistent zal zijn en dat het belangrijk is dat we dit accepteren.

Waarheid en het “onbewuste” is een complexe materie, iets om op een ander moment nog eens  goed over na te denken. Voor nu alleen de constatering dat veel mensen het belangrijk vinden dat wat iemand doet ook echt van binnen komt, gedragen wordt door de gehele persoon.

Bij Socrates zie ik dat hij zowel zijn uitspraak “het is beter kwaad te lijden dan kwaad te doen” goed doordacht heeft, als ook dat hij het waarmaakt tot het uiterste. Bij hem lijken het “bewuste” van de 3^e laag en het “onbewuste” van de 3^e laag goed met elkaar in overeenstemming.

Samenvattend: Is waarheid relatief? In principe niet, is mijn conclusie. Al verschilt het per laag hoe het er uit ziet. Met name in de 2^e en 3^e laag betreft de waarheid ook sterk de persoon zelf. Hij zal het als waar moeten