Wanneer is het veelvuldig controleren van een bepaalde groep rechtvaardig? En wat als die groep nou de 65-plussers zouden zijn?
De criminaliteit van ouderen blijkt het laatste jaar onverwacht sterk te zijn toegenomen. Bij overvallen op winkels komen achter de bivakmutsen grijze haren te voorschijn. De oude generatie probeert op creatieve wijze de kortingen op hun pensioen te compenseren. Creatief ja, maar aangenaam nee. De politie maakt er werk van. Met inzet van alle manschappen worden nu grijze mensen gecontroleerd. Bij elke politiecontrole worden de oude mensen er uit gepikt, hun identiteitsbewijs gecontroleerd en hun voertuigen vaak doorzocht. Dat levert ook allerlei aanhoudingen op.
De partij 50plus roept moord en brand over al die controles. Ze spreekt over ernstige discriminatie van ouderen. Maar de politie wijst erop dat er bij deze controles regelmatig misdrijven aan het licht komen. Ze zijn dus effectief.
Met mijn fiets ben ik nooit gecontroleerd, in ieder geval niet de laatste decennia. Maar het overkwam me wel in de winkel. Ik rekende af bij de kassa van de supermarkt, pakte mijn tas om het in te pakken en toen hoorde de caissière dat er volle flessen in mijn tas zaten. Ze wilde het zien, oké. Ik zei dat ik ze bij de slijter aan de overkant had gekocht. Maar zij zag dat het om flesjes bier ging die zij ook verkochten. De chef erbij, die nam de nummers op en dook zijn administratie en constateerde dat die niet van hen waren. Oké, geen politie erbij, gelukkig. Maar ook geen excuses, alleen de constatering dat zij dit wel moesten doen. Ik heb het geaccepteerd dit keer. Maar ik had het gevoel: als me dit nog een keer gebeurd dan kom ik hier nooit weer. Gecontroleerd worden is niet leuk.
Wanneer met name ouderen veel misdrijven plegen is het toch logisch om vooral ouderen te controleren. Zit zeker wat in. Maar wanneer is veel controleren van een bepaalde groep rechtvaardig? Is het terecht dat je als ‘grijze persoon’ om de haverklap wordt aangehouden en gecontroleerd, wanneer dat 1 op de 10.000 keer een ontdekking van een misdrijf oplevert? Voor die beperkte kans moet ik als oudere elke keer gecontroleerd worden! Mensen die niet tot die groep horen kan het misschien niets schelen, ze hebben er geen last van. Maar ik als oudere wel en ik vind het belachelijk. Maar wat als 1 op de 2 controles een misdrijf oplevert (een misdrijf en niet een kapot achterlicht of zo)? Tja, heel, heel vervelend, maar dan kan ik het moeilijk onrechtvaardig vinden.
Wanneer vindt u het terecht dat de groep waartoe u behoort heel vaak worden aangehouden en gecontroleerd. Hoe vaak moet het de ontdekking of oplossing van een misdrijf opleveren wilt u het acceptabel vinden?
Wanneer we daar het antwoord op hebben, hebben we een idee in welk geval het veelvuldig controleren van bijvoorbeeld jonge “Marokkanen” of welke groep dan ook rechtvaardig is.
Nederland als gemeenschap van mensen 
Wel of geen profilering bij opsporing vind ik, net als Louis, een relevante vraagstelling. In het verleden werd ik er hard mee geconfronteerd toen mij werd gevraagd om mee te werken aan een landelijk toezichtproject waarbij gemeenten werden ondersteund bij het bestrijden van bijstandsfraude. De gemeenten hadden namelijk een probleem: zij vonden het onverteerbaar dat burgers ten onrechte een uitkering zouden ontvangen, door het verstrekken van onjuiste informatie. Omdat te voorkomen wilden zij de uitkeringsgerechtigden streng controleren. Maar de kosten daarvan waren hoger dan het fraudebedrag dat hiermee bespaard werd! Een conflict tussen de boekhouder en de dominee. De gemeenten begrepen wel dat selectief controleren een oplossing voor dit dilemma was. Maar hoe onderscheid je een ontvanger van bijstand die geneigd is te frauderen van andere ontvangers van bijstand? Inmiddels was het gebruikelijk om uitkeringsgerechtigden het hemd van het lijf te vragen. De gemeenten hadden op die manier heel wat gegevens over hun klanten verzameld en het antwoord luidde daarom: met behulp van een slimme data-analyse kunnen de kenmerken van fraudeurs in het verleden worden vergeleken met niet fraudeurs. Gewapend met een dergelijk fraudeprofiel konden de gemeenten selectief controleren. Zo kon bijvoorbeeld de ene klant van de sociale dienst met een schijnbaar onschuldige combinatie van kenmerken meerdere keren een huisbezoek verwachten waarbij in de badkamer de tandenborstels werden geteld, terwijl de andere klant met een andere combinatie van kenmerken nooit iemand van de gemeente te zien kreeg. In beide gevallen behoeft er echter helemaal geen sprake van fraude te zijn.
Je kunt je afvragen wat hiermee mis is. Ieder mens maakt immers gebruik van zijn ervaringen in het verleden om situaties in het heden te kunnen beoordelen. Wanneer snelheid geboden is, beschikken wij zelfs over intuïtie. Misschien niet de slimste, maar wel de snelste data-analyse van ons brein. Dat kan ons voor veel onheil behoeden, maar het kan ons ook weleens op een dwaalspoor zetten. Wanneer we bijvoorbeeld des avonds door een Leids steegje lopen en we zien twee figuren naderen, zullen we wellicht eerder verontrust zijn wanneer het Noord-Afrikaanse types zijn met een capuchon diep over hun honkbalpet getrokken, dan wanneer het twee koorballen zijn in rockkostuum. Echter, dat kan best een fatale inschattingsfout zijn. De koorballen kunnen immers wel stevig gedronken hebben of in de ontgroenings-modus verkeren en daardoor ontoerekeningsvatbaar zijn.
Profilering op basis van groepskenmerken is dus een heel natuurlijk defensie-mechanisme, ook al wordt het systematisch en geavanceerd toegepast. Toch moeten we er bij opsporing heel voorzichtig mee zijn. Stigmatisering en discriminatie liggen op de loer. Een belangrijk rechtsbeginsel is immers dat iemand onschuldig is zolang zijn schuld nog niet is bewezen en dat men pas als verdachte mag worden aangemerkt op basis van aanwijzingen die op het individu zelf betrekking hebben. Statistische kansrekening, hoe aantrekkelijk ook, mag nooit de integriteit van de individuele burger in twijfel trekken.
LikeLike